مقدمه - طرح های کلاه برداری هرمی و پانزی
اکثر کسانی که در بیت‌کوین سرمایه‌گذاری می‌کنند- یا در عرضه‌‌ی اولیه‌ی سکه (ICO) شرکت می‌کنند- معمولاً نگران دو چیز هستند: نخست، بازگشت سرمایه که نشان‌دهنده‌ی سودهایی است که در نهایت، از سرمایه‌گذاری اولیه بدست می‌آید و ثانیاً، نگرانی مرتبط با میزان ریسک درگیر در سرمایه‌گذاری. وقتی ریسک خیلی بالا باشد، احتمال بیشتری وجود دارد که سرمایه‌گذار، سرمایه‌ی اولیه‌ی خود (بخشی یا تمام آن) را از دست بدهد که این منجر به بازگشت سرمایه‌ی منفی می‌شود.
هر نوع سرمایه‌گذاری، طبیعتاً همیشه درجاتی از ریسک را در خود دارد. با این حال، در مواردی که سرمایه‌گذار به‌شکل غیرمنتظره درگیر توطئه‌‌های پانزی (Ponzi) یا هرمی می‌شود که در اکثر کشورها غیرقانونی است، این ریسک افزایش می‌یابد. بنابراین، توانایی شناسایی این توطئه‌‌ها و درک چگونگی عملکرد آن‌ها، از اهمیت بالایی برخوردار است.
ترفند پانزی چیست؟
ترفند پانزی به‌نام چارلز پانزی، کلاهبردار ایتالیایی که به آمریکای شمالی آمد و برای سیستم پول‌سازی جعلی خود معروف شد، نام‌گذاری شده است. در اوایل دهه‌ی 1920 میلادی، پانزی موفق به کلاهبرداری از صدها قربانی خود شد که بیش از یک سال ادامه داشت. ترفند پانزی، یک سرمایه‌گذاری کلاهبردارانه و تقلبی است که با پرداخت پول به سرمایه‌گذاران قدیمی از طریق پول جمع‌آوری شده از سرمایه‌گذاران جدید عمل می‌کند. ترفند پانزی، چیزی شبیه این است:
- بانی یک فرصت سرمایه‌گذاری، 1000 دلار از سرمایه‌گذار می‌گیرد. او قول می‌دهد مبلغ اولیه را همراه با سود 10٪ در پایان یک دوره‌ی تعریف‌شده (مثلا 90 روز) بازپرداخت کند.
- بانی می‌تواند دو سرمایه‌گذار دیگر را قبل از اتمام دوره‌ی 90 روزه معرفی کند و سپس، از 2000 دلار جمع‌آوری شده از سرمایه‌گذاران دو و سه، 1100 دلار به اولین سرمایه‌گذار پرداخت می‌کند. او احتمالاً سرمایه‌گذار اول را به سرمایه‌گذاری مجدد 1000 دلار تشویق خواهد کرد.
- با گرفتن پول از سرمایه‌گذاران جدید، چنین فرد شیادی می‌تواند پول وعده داده شده به سرمایه‌گذاران اولیه را پرداخت کند و آن‌ها را متقاعد به سرمایه‌گذاری مجدد و دعوت افراد بیشتری کند.
- با رشد سیستم، بانی باید سرمایه‌گذاران جدیدتری را برای پیوستن به این ترفند پیدا کند. در غیر این‌صورت، او قادر به پرداخت مبلغ وعده داده شده نخواهد بود.
- در نهایت، ادامه‌ی چنین ترفندی امکان‌پذیر نیست و بانی یا با پولی که در دست دارد، گیر می‌اُفتد یا ناپدید می‌شود.
ترفند هرمی چیست؟
ترفند هرمی (یا کلاهبرداری هرمی) در بخش تجاری بهصورت مُدلی عمل می‌کند که وعده‌ی پرداخت یا پاداش را به اعضایی می‌دهد که نه‌فقط به چنین ترفندی می‌پیوندند، بلکه می‌توانند اعضای جدیدی را نیز به‌همراه خود بیاورند. برای مثال، یک بانی کلاهبردار این فرصت را به آلیس و باب می‌دهد که حق پخش را در یک شرکت با قیمت 1000 دلار خریداری کنند. خُب، الان آن‌ها حق فروش پخش را در اختیار دارند و از هر عضو دیگری که موفق به جذب شود، سهمی کسب می‌کنند. 1000 دلاری که از پخش جمع‌آوری می‌شود، سپس در نسبت 50/50 با بانی تقسیم می‌شود.
در سناریوی بالا، آلیس و باب مجبورند دو پخش را به فروش برسانند تا سر به سر شوند، چون آن‌ها در هر بار فروش، 500 دلار درآمد کسب می‌کنند. سپس بار فروش دو پخش برای جبران سرمایه‌ی اولیه به مشتریان آن‌ها تحمیل می‌شود. این ترفند در نهایت از هم می‌پاشد، چون به اعضای بیشتر و بیشتری برای ادامه‌ی این فرایند نیاز است. پیشرفت غیرقابل‌ادامه‌ی این ترفند همان چیزی است که طرح‌های هرمی را غیرقانونی می‌کند. اکثر ترفندهای هرمی محصول یا خدماتی ارائه نمی‌دهند و صرفاً با پول حاصل از جذب اعضای جدید، به موجودیت خود ادامه می‌دهند. با این حال، چند ترفند هرمی ممکن است به‌عنوان یک شرکت بازاریابی چند سطحی (MLM) قانونی خود را ارائه دهد که قصد فروش یک سرویس یا محصول را دارد. اما آن‌ها معمولاً این کار را فقط برای پنهان کردن کلاهبرداری اصلی انجام می‌دهند. بنابراین، بسیاری از شرکت‌های (MLM) مشکوک، از مدل‌های هرمی استفاده می‌کنند، اما همه‌ی شرکت‌های MLM کلاهبردار نیستند.
ترفند پانزی در مقابل ترفند هرمی
شباهت‌ها
- هر دوی این ترفندها، نوعی کلاهبرداری مالی هستند که با وعده‌ی بازپرداخت‌های خوب، قربانیان خود را متقاعد به سرمایه‌گذاری می‌کنند.
- برای موفق شدن و فعال ماندن، هر دوی این طرح‌ها به تزریق منظم پول سرمایه‌گذاران جدید نیاز دارند.
- این ترفندها معمولاً محصولات یا خدمات واقعی ارائه نمی‌دهند.
تفاوت‌ها
- ترفند پانزی معمولاً بهصورت خدمات مدیریت سرمایه‌گذاری ارائه می‌شود، جاییکه شرکت‌کنندگان بر این باور هستند که پولی که بدست می‌آورند، نتیجه‌ی یک سرمایه‌گذاری قانونی است. در واقع، فرد کلاهبردار پول یکی را می‌دزدد تا پول دیگری را بپردازد.
- ترفندهای هرمی مبتنی بر بازاریابی شبکه‌ای است و شرکت‌کنندگان در آن، برای کسب پول، باید اعضای جدیدی را به‌عضویت درآورند. بنابراین، هر یک از شرکت‌کنندگان، قبل از انتقال پول به بالای هرم، حق کمیسیون می‌گیرند.
چگونه از خود محافظت کنیم
- بدبین و شکاک باشید. یک فرصت سرمایه‌گذاری که با حداقل سرمایه‌گذاری، وعده‌ی بازدهی سریع یا زیاد پول را می‌دهد، احتمالاً مشکلی در آن هست و این به‌ویژه به‌هنگام سرمایه‌گذاری بر روی چیزی صدق می‌کند که درک و هضم آن کاملاً سخت است. اگر چنین سرمایه‌گذاری آنقدر خوب است که نمی‌توان آن را باور کرد، پس نقصی در آن وجود دارد. مراقب فرصت‌های ناخواسته باشید. یک دعوت غیرمنتظره برای شرکت در یک فرصت سرمایه‌گذاری بلندمدت، معمولاً یک هشدار است.
- از فروشنده تحقیق کنید. نهادی که فرصت سرمایه‌گذاری را تبلیغ می‌کند، باید مورد بررسی و تحقیق قرار بگیرد. یک مشاور مالی یا کارگزار معتبر غالباً توسط نهادهای حاکمیتی مناسب ثبت و نظارت می‌شود.
- اعتماد نکنید. سرمایه‌گذاری‌های قانونی باید قانوناً ثبت شود. نخستین اقدام، درخواست اطلاعات ثبت‌نامی است. اگر فرصت سرمایه‌گذاری ثبت نشده باشد، باید توضیح خوب و معقولی از طرف سرمایه‌گذار ارائه شود.
- مطمئن شوید که آن سرمایه‌گذاری را درک می‌کنید. هرگز نباید در کاری سرمایه‌گذاری کنید که درک و فهم کاملی از آن ندارید. اطمینان حاصل کنید که از منابع موجود استفاده می‌کنید و در مورد فرصت‌های سرمایه‌گذاری پنهان، بسیار محتاط باشید.
- گزارش دهید. هر بار که با سرمایه‌گذاری به شیوه‌ی هرمی یا پانزی روبرو می‌شوید، مهم است که آن را به مقامات مربوطه گزارش دهید. این کار کمک می‌کند تا سرمایه‌گذاران آینده از اُفتادن در دام چنین کلاهبرداری‌هایی مصون بمانند.
آیا بیت کوین یک ترفند هرمی است؟
برخی ممکن است استدلال کنند که بیت کوین، یک ترفند هرمی بزرگ است، اما چنین باوری درست نیست. بیت کوین صرفاً یک پول یا یک ارز دیجیتال غیرمتمرکز است که توسط الگوریتم‌های ریاضی و رمزنگاری ایجاد می‌شود و می‌تواند برای خرید کالاها و خدمات، مورد استفاده قرار بگیرد. درست همچون پول فیات، رمزارزها نیز می‌توانند در ترفندهای هرمی (یا سایر فعالیت‌های غیرقانونی) مورد استفاده قرار بگیرند، اما این به این معنا نیست که رمزارزها یا پول فیات، ترفندهای هرمی هستند.